انتظار و مباحث آن

انتظار: کلمه اى ژرف و معنایى ژرفتر;
انتظار: خط بطلان بر همه ى کفرها و نفاق ها و ظلمها;
انتظار: خونى در رگ زندگى و قلبى در سینه ى تاریخ;
انتظار: صلابت در درون تاریکیها و سردیها;
به دمیدن سپیده دمان چشم داشتن و به امید طلوع خورشید زیستن، در برابر کوه مشکلات زمانه قرار گرفتن و چون کوه مقاوم بودن;
در تراکم هواهاى کشنده ى اختناقها، بهوزیدن نسیمهاى حیاتبخش رهایى امید بستن;
و به آرزوى پدیدار گشتن روزهاى طلایى ارزشهاى جاوید زنده ماندن.
انتظارشناسى
در تربیت اسلامى «شناخت» اهمیّت بسیار دارد. و شناخت در منطق اسلام محدود به شناخت نظرى نیست; بلکه هم شناخت نظرى و هم شناخت عملى هر دو را در بر مى گیرد هر عقیده اى که انسان در هر باره اى دارد، باید از روى شناخت و بصیرت باشد و هر فعلى و ترکى که از انسان سر مى زند، باید بر پایه ى شناخت و تشخیص باشد. این مسأله در عصر غیبت بیشتر از وقتهاى دیگر اهمیّت پیدا مى کند. و این داشتن شناخت صحیح از کوشش در عبادات و مستحبات افضل بوده و اهمیّت این شناخت در تبلور دو مرحله است.
1 ـ پایدارى: هنگامى که انسان حق و راه حق را بدرستى شناخت، در آن راه پایدارى مى کند و در برابر شدائد دست از راه حق خود بر نمى دارد. امام صادق ـ علیه السلام ـ در این باره مى فرمایند: هر کس این امر ـ قیام قائم آل محمّد ـ علیهم السلام ـ ـ را شناخت و پیش از قیام قائم مرد، پاداش او چون کسى است که همراه او کشته شده است(1).
2 ـ پیروى از خط امام معصوم: بدیهى است که انسانى صاحب شناخت ـ در مقام عمل و اقدام و درجمیع شؤون زندگى ـ پیروى محض از دستورات معصوم را پیشه ى خود مى سازد.
معناى انتظار
معنا و حقیقت انتظار بر حسب مفهوم لفظى آن ضد یأس است ـ و آن قطع امید از امرى بواسطه ى یقین و اطمینان به عدم وجود یا عدم وقوع آن است ـ پس مراد از انتظار داشتن امرى، آن است که یقین به وقوع آن داشته و چشم به راه او نشسته و امیدوار به زمان وقوعش باشد.
انتظار یک حالت درونى است که چیزى جز آثار آن قابل مشاهده نیست; و مهمترین اثر انتظار آمادگى براى استقبال از محبوبى است که انتظارش مى رود. ضد انتظار نیز ناامیدى است، آن که امید به آمدن کسى ندارد هیچگاه انتظارش را نیز نمى کشد. آنچه که مورد اهمیّت است این که بدانیم همانطور که انسانِ منتظِر خود را براى منتظَر آماده مى کند، مؤمنى که منتظر آمدن مولایش صاحب العصر والزمان ـ ارواحنا فداه ـ است، خود را آماده و مهیّا براى آمدن او مى کند. البته چنین آمادگى به امورى که در برخى روایات بدان اشاره شده است، بستگى دارد.
ابعاد انتظار
ابعاد انتظار را مى توان در دو محور مشاهده کرد: نخست محدوده ى قلب و روح و دیگر عرصه عمل و اقدام.
ابعادقلبى
اگر چه بعد قلبى انتظار خود در سه مرحله به کمال خود مى رسد:
اول: ظهور و فرج حضرت بقیة اللّه ـ ارواحنا فداه ـ را باور کردن; بدین معنا که آن قطعى بوده و بیقین تحقّق خواهد یافت که البته چنین باورى بنا بر گفته هاى خداوند و اولیاى معصوم او لازم الاعتقاد بوده و منکر آن کافر است.
دوم: آنکه ظهور را موقت به وقتى نکند که در نتیجه قبل از فرا رسیدن آن هنگام مأیوس باشد. و این نیز به مقتضاى ادلّه واجب است; ولیکن به گونه اى که اگر نباشد موجب فسق است نه کفر. زیرا وى گرفتار یأسى است که حرام بوده و مى توان آن را از احادیث بسیارى از جمله روایاتى که وقت گذاران را دروغگو شمرده است(2)، استفاده نمود.
سوم: آنکه حالت انتظار لحظه بلحظه در قلب او موج زند که مى توان آن را از روایاتى چون «انتظر الفرج صباحاً ومساءً»(3) صبح و شام منتظر ظهور ـ امام زمان ـ باشید. و هم چنین در سخن زیبایى که فرمود: «یأتی بغتةً کالشهاب الثاقب»(4) او ناگهانى چون شهاب ظاهر خواهد شد. و این مقتضاى کمال ایمان و عدم آن نقص ایمان است که به مقتضاى این درجه، مؤمن باید مانند کسى باشد که خبر آمدن مسافر را به او داده اند و مسافر در راه است و هر لحظه ممکن است برسد.
اینک برخى ابعاد این باور را بر مى شمریم:
توحید:
یکى از ابعاد مهم انتظار که پیوسته باید مورد توجه باشد، بُعد توحیدىِ آن است. انتظار، در ماهیت خود، انسانِ منتظر را متوجّه مبدأ عالم، و خداى جهان و سرچشمه ى همه ى هستها و هستیها مى کند. انسان منتظر، همواره، چشم به راه فرجى است که به قدرت مطلقه ى الاهى تحقق خواهد یافت. منتظران دیده به راه حضرت مهدى ـ ارواحنا فداه ـ مى باشند; او کیست؟ او بنده ى خدا، خلیفه ى خدا در زمین که به قدرت خدا زنده است و مشغول عبادت خدا و واسطه ى فیض الاهى است و روزى به امر خدا براى استقرار بخشیدن دین خدا ظاهر خواهد شد.
این بُعد توحیدى انتظار و توجه به خدا و طلب فرج از درگاه خدا، از مهمترین اصول این اعتقاد و باور است. پیغمبر اکرم ـ صلّى اللّه علیه وآله وسلّم ـ مى فرماید:
 أفضل أعمال أُمّتی، انتظار
الفرج من اللّه عزّ وجلّ» ارزشمندترین کردار امت من انتظار گشایشى از جانب خداوند عزّ وجلّ است(5).
نبوّت:
یک بعد انتظار توجه به پیامبران و مکتب پیامبران و تجدید عهد با آنان است; منتظران چشم براه کسى هستند که در او صفات و آثار پیامبران گرد آمده و هنگامى که ظاهر گردد، آن آثار در او دیده خواهد شد. او از اهل بیت پیامبر و دوازدهمین وصى و جانشین او است; و چون ظاهر گردد; پرچم پیامبر را در دست گیرد و به سنت او عمل نماید. نخستین اصحاب او 313 نفر خواهند بود به تعداد اصحاب پیامبر در جنگ «بدر». در کتاب بحارالانوار حدیثى آمده که «هر کس از شما در حال انتظار ظهور حاکمیت دین خدا در گذرد، مانند کسى است که در خدمت قائم باشد و در خیمه ى او . . . نه بلکه مانند کسى است که در رکاب قائم بجنگد نه به خدا سوگند، بلکه مانند کسى است که در رکاب پیامبر ـ صلّى اللّه علیه وآله وسلّم ـ شهید شده باشد»(6).
این تعالیم همه توجه دادن به اصل مهم نبوّت است.
امامت:
اعتقاد به امامت نیز در انتظار به خوبى روشن است. امام مهدى ـ ارواحنا فداه ـ وصىّ رسول خدا و خاتم ائمّه ى طاهرین است; امامان همه او را یاد کرده اند. آن حضرت مظهر قائم جارى امامت است و دین خدابه او قیام مى کند و زنده مى شود. او مشعل راه حیات و تکلیف است، انتظار ظهور او بزرگترین تأکید است بر اصل اعتقادى امامت و رهبرى. در احادیث تأکید بسیار شده بر شناخت امام و خط امامت; امام صادق ـ علیه السلام ـ مى فرماید: «امام خود را بشناس اگر امام را شناختى چه ظهور زودتر اتفاق افتد یا دیرتر، به تو زیانى نمى رساند»(7) در احادیث ائمه ـ علیهم السلام ـ تأکید شده بر اینکه در عصر غیبت، راه امامان را بپیمائید و از تعالیم و احکام آنان پیروى کنید. به تولاى آنان چنگ زنید و از دشمنان و مخالفان آنان تبرى بجوئید و کناره گیرید.
قرآن:
امر مهم دیگرى که هر منتظرى باید متوجه آن باشد، کتاب خدا و قرآن کریم است. مهدى ـ ارواحنا فداه ـ ، زنده کننده ى همه ى احکام قرآن است. انسان منتظر، همواره این آرمان را در دل زنده مى دارد که روزى با ظهور جهانگیر مهدى آل محمّد ـ علیهم السلام ـ و آخرین خلیفه ى آورنده ى قرآن، احکام قرآن جارى مى شود و قرآن در سراسر جهان حاکمیت مى یابد و کتاب آسمانى، برنامه ى زندگى انسان زمینى مى گردد.
عدل:
این بُعد و توجه به آن در مسأله ى انتظار، بسیار روشن است. انتظار مهدى ـ ارواحنا فداه ـ انتظار ظهور عدل است آن نیز عدل جهانى. آن حضرت مظهر اسماى الاهى است از جمله این دو اسم مبارک یا عدل یا حکیم. حضرت مهدى ـ ارواحنا فداه ـ تجسم اعلاى حق و تحقق والاى عدل است; اوست که جهان آکنده از بى عدالتى ها و بیدادها را، آکنده از عدل و داد مى کند و عدل خدایى را در همه جا سرایت مى دهد. بطور کلى تداعى موضوع عدل و عدالت و جهانگیر شدن آن از انتظار جزء بدیهیات است. انتظار یعنى چشم براه امامى داشتن که چون بیاید جهان را از عدل و داد مملو سازد.
معاد:
در امر انتظار، اصل اعتقادى بسیار مهم «معاد» همواره حضور دارد. این حضور در سه جهت نمودار است.
جهت اول: اینکه آن حضرت به هنگام ظهور، ستمگران را کیفر مى دهد و مؤمنان را عزیز مى دارد و رحمت الاهى را به مؤمنین مى چشاند و این خود نمونه اى است از چگونگى رستاخیز.
جهت دوم: اینکه به هنگام ظهور آنحضرت، گروهى از پاکان و پلیدان به جهان باز مى گردند به تعبیر قرآن (یوم نحشر من کل أُمّة فوجاً)(8) روزى که از هر گروهى برخى را محشور مى سازیم
و این خود قیامت صغرایى است و نشانه اى براى قیامت کبرا.
جهت سوم: اینکه ظهور آن حضرت از اشراط ساعت است. یعنى علائم قیامت، یکى از نشانه هاى حتمى قیام قیامت، ظهور آن حضرت است تا او نیاید و حکومت عدل را در جهان برپاى ندارد، عمر جهان به سر نمى رسد و قیامت برپا نمى گردد.
ابعاد عملى
محور دوم انتظار، انتظار عملى و اقدامى است: با این بیان که: چنانچه انتظار یک زارع براى خوب به عمل آمدن محصول مشروط به شرطهایى است; از آن جمله که زمین زراعى را اصلاح کند، تخم بکارد به موقع آبیارى کند در حالى که مى داند تربیت کننده ى آن تخم و رویاننده ى آن تا سر حد کمال خداوند متعال است. در این حال چون احتمال آفت زمینى و آسمانى مى رود، سم پاشى کرده و نیز دعا مى کند و از خدا مى خواهد که آفتها را از بین ببرد و محصول او را به عمل آورد. همینطور انتظار و دعا براى فرج امام زمان ـ ارواحنا فداه ـ و رسیدن فیوضات و نعمتهاى الاهى به بندگان بر اسباب و شرایطى تکیه دارد و آن این است که به امام ـ علیه السلام ـ در ظاهر نیز اذن تصرف داده شود و از پرده ى غیب بیرون آید و براى این اذن نیز مقدمه هایى خواهد بود که برخى از آنها به دست خود مردم است که عبارت از تقواى الاهى و رفتار نیکو است چنانچه در سوره ى اعراف مى فرماید (ولو أنّ أهل القرى آمنوا واتّقوا لفتحنا علیهم برکات من السماء والأرض)(9). اگر مردمان ایمان آورده و تقوا پیشه سازند حتماً درهاى برکت را از آسمان و زمین به سوى ایشان مى گشاییم. بنابراین معلوم مى شود که رفتار زشت مردم خود مانعى براى ظهور آن عزیز جانهاست.
حال به بررسى برخى از ابعاد انتظار عملى مى پردازیم:
تقید مکتبى
 یکى از ابعاد مهم، در فلسفه ى عالى تشیع، تقید به مکتب و خط مکتب است در صخره ى استوار اعتقادات شیعى به تعبیر دیگر تولّى و تبرّى، متابعت محبّت آمیز از حق و دستورات اهل بیت در تمامى شؤون و مخالفت خصمانه با ناحق و دورى از دشمنان خدا و اهل بیت ـ علیهم السلام ـ .
این است شعار شیعه، در طول تاریخ، شیعه فقط دین خدا را مى شناسد و به آن عشق مىورزد و هیچ گونه انعطاف پذیرى در برابر دشمنان دین در شراشر وجودش راه ندارد. پیامبر اکرم ـ صلّى اللّه علیه وآله وسلّم ـ فرمودند: «خوشا به حال منتظرانى که به حضور قائم برسند، آنان که پیش از قیام او نیز پیرو اویند، با دوست او عاشقانه دوستند و موافق، و با دشمن او خصمانه دشمنند و مخالف»(10).
دیندارى:
از ویژگیهاى انسان منتظر دیندارى است و دیانت پیشگى، جز این نمى توان تصور کرد. انسان در دوران غیبت، باید با مواظبت بیشتر، به امر دین خود، و به دیندارى و صحّت اعمال خود بپردازد و از هر گونه سستى، انحراف دورى گزیند و در خط صحیح قرار گیرد و دائماً متوجه و متوسل به امام خود باشد امام صادق ـ علیه السلام ـ فرمود: «براى صاحب الامر غیبتى طولانى است; در این دوران هر کسى باید تقوى پیشه کند و چنگ در دین خود زند».(11)
آمادگى نظامى: امر بسیار جالب و بسیار مهم امر آمادگى نظامى در عصر انتظار است. مؤمن منتظر باید همیشه آمادگى نظامى و نیروى سلحشورى داشته باشد تا به هنگام طلوع حق، به صف پیکارگران رکاب آنحضرت بپیوندد. امام صادق ـ علیه السلام ـ فرمودند:
 «لِیُعِدَّنَّ أحدُکم لخروج القائم ولو سهماً فإنّ اللّه إذا علم ذلک من نیّته رجوتُ لأن ینسئ فی عمره حتّى یُدرکُه ویکون من أعوانه وأنصاره»(12)
 مى بایست هر یک از شما براى قیام قائم اگر چه یک تیر تهیه کند. همانا خداوند هنگامى که این نیت را در او مى بیند امیدست که عمرش را طولانى سازد تا آنکه او را دریابد و از یاران و یاوران او باشد.
در گذشته شیعیان به این امر توجه بیشترى داشتند تا جایى که برخى شمشیر یا سلاحى دیگر درخانه نگاه مى داشتند. به بعد انسانى این کار بنگرید! انسان در مدت عمر خود اسلحه داشته باشد که به هنگام ظهور منجى انسانیت و گسترنده ى اصول عدالت و در هم کوبنده ى جباران به او بپیوندد و براى نجات بشریّت مظلوم و انسانیّت محروم به پا خیزد. این چه زلال جارى و چه باور تابناکى است. آفرین بر این اعتقاد و آمادگى.
اخلاق اسلامى
معلوم است که این بُعد نیز، باید در جامعه ى منتظر حضور محسوس داشته باشد. جامعه ى منتظر، باید جامعه اى اسلامى باشد. و بزرگترین وجه تمایز جامعه ى اسلامى، از دیگر جامعه ها، همان اخلاق نورانى اسلام است. انسان منتظر باید داراى اخلاق اسلامى باشد، و جامعه ى منتظر باید مظهر اخلاق اسلامى باشد. امام جعفر صادق ـ علیه السلام ـ ، در حدیثى که بخشى از آن ذکر شد، مى فرماید:
هر کس خوش دارد، در شمار اصحاب قائم باشد، باید در عصر انتظار، مظهر اخلاق نیک اسلامى باشد. چنین کسى اگر پیش از قیام قائم درگذرد، پاداش او مانند کسانى باشد که قائم را درک کنند و به حضور او برسند. پس (در دیندارى و تَخَلُّق به اخلاق اسلامى) بکوشید، بکوشید و در حال انتظار ظهور حق به سر برید. این (کردار پاک و افکار تابناک) گوارا باد بر شما، اى گروهى که رحمت خدا شامل حال شماست!(13)
و اینکه اینهمه تأکید شده است که شیعه باید «زَیْنِ» امامان خود باشد نه «شَیْنِ» آنان، رعایت آن، در عصر انتظار، به صورتى مؤکدتر لازم است. شیعه باید با رفتارِ انسانى، و اخلاقِ محمدى، و صفاتِ علوى، و فضائلِ جعفرى، همواره مایه ى زینت و افتخار و آبروى ائمه ى طاهرین باشد، نه مایه ى ننگ آنان. باید طورى باشد که ائمه بتوانند به شیعیان خود افتخار کنند. و این رعایت، در دورانِ غیبت امام ـ به احترام امام ـ واجب تر است.
پارسایى
انسانِ منتظرِ حکومتِ علىوارِ مهدى موعود، علاوه بر تدیُّن و تقوى، باید پارسا باشد، و خود راچنان که آن پیشوا دوست دارد، بسازد و بدارد، و به او و یاران او شباهت به هم رساند، تا ـ به لطف خدا ـ در شمار آنان به حساب آید. امام صادق مى فرماید:
هر کس خوش دارد، در شمار اصحاب قائم باشد، باید چشم به راه باشد، و پارسایى پیش گیرد، و کردار با ورع داشته باشد.(14)
در حدیثى دیگر، امام محمد باقرـ علیه السلام ـ ، مى فرماید:
تقوى پیشه سازید، و بار سنگین انتظار را، به کمک ورع و پارسایى به منزل رسانید، و با کوشش بسیار در عبادت و اطاعت خدا.
هر یک از شما دینداران، هنگامى غرق شادمانى مى شوید که به آستانه ى ورود به جهان دیگر پا نهید، و دوره ى دنیا را سپرى کنید. آنجا چشمانتان به نعمت الاهى، و کرامت خدایى، و بهشت جاودانى روشن مى گردد. آنجاست که همه ى اندوهها از میان مى رود. و آنجاست که مى بینید راهى که شما پیمودید حق بوده است، و راهى که مخالفان شما پیموده اند باطل . . .(15)
انتظار، دورانِ تکلیف حسّاس
با توجه و تأمل در ابعاد عملىِ انتظار ـ که در بخش پیش یاد شد ـ مى بینیم که انتظار، تجلّىِ جامع و تَبَلوُرِ کامل تربیتهاى مکتب است. پس، انتظار، هم، «شاخصِ مُنَوَّرِ اَبعاد عقاید حَقّه» است، و هم «تبلورِ کاملِ تربیتهاى مکتب». آرى غیبت، جریانى بسیار عمیق، و انتظار جریانى بسیار سازنده و مهم است. دوره ى غیبت و انتظار از یک جهت، مانند مدتى است که معلم از کلاس خارج مى شود ـ چنانکه در پیش اشاره شد ـ تا بنگرد که شاگردان در غیاب او چه مى کنند؟ و درباره ى تعالیم و تکالیف خود چسان رفتار مى نمایند. انسان منتظر، که شاگرد مکتب پیامبران، و حاضر در کلاس دینِ حق است، باید همواره مراقب خود باشد، و در علم و عمل بکوشد، و بداند که معلم از کلاس بیرون رفته است، و هر لحظه ممکن است برسد، و او را در آن حال که هست ببیند . . . باید همیشه در حالى باشد که رضاى کامل خاطر معلم را فراهم آورد.
نگهبانى ایمان
یکى از ابعاد عظیم تکلیف حسّاس و بزرگ، در روزگاران غیبت و انتظار، حفظ دین، و نگهبانى مرزهاى عقیدتى، و حراست باورهاى مقدس است. جامعه ى منتظر نباید درباره ى این امر عظیم سستى روا بدارد.لازم است فروغ ایمان، و نور یقین، و پرتو عقیده ى به حق، و تشعشع اعتقادات راستین، همواره، در دل و جان مردم محفوظ باشد، و پیوسته ژرفتر و ژرفتر شود، و بارورتر و بارورتر گردد.لازم است جان و دل نوباوگان و نوجوانان و جوانان، هر دم، در برابر تابش اعتقادات حقه قرار گیرد، و از این تابش و تجلى آکنده گردد.
لازم است ایمان، جزء وجود آنان، و مایه ى تقوم هویّتِ اصلى آنان باشد، تا کم کم، حق، و فداکارى در راه اعتلاى حق، چون خون، همه ى وجود آنان را گرم کند، و چون روح، جوهرِ حیات آنان باشد.لازم است سعى شود تا ایمان اعتقادى، با ایمان عملى در آنان، اتحاد یابد، و از نخستین سنین تکلیف و توجه، بُعد عمل به احکام نیز، عمل درست، در زندگانى آنان حضور قاطع بیابد.در روزگار غیبت امام، و طولانى شدن عصر انتظار، ممکن است شبهه هایى در ذهن برخى بیابد، یا شیاطینِ پنهان و شیاطینِ آشکار، به سست کردن پایه هاى اعتقادى کسانى ـ بویژه جوانان ـ برخیزند; باید در برابر این شبهه ها مقاومت کرد، و آنها را از ذهنها و دلها زدود. همچنین مطالب و مسائلى، در روند زمانه، و تحولات زندگى بشر، و پیدا شدن افکار و مسلکها بروز مى کند، که ممکن است ظلمتهاى فکرى بیافریند، و به ایمانها و روشناییهاى قلوب، زیان برساند; باید در برابر این مطالب و مسائل نیز پایدار بود، و پایدارى کرد، و در رد و رفع آنها، و روشن کردن پوچىِ آنها، به کوشش برخاست.بطور کلى، حوزه هاى علمى و اعتقادى، و نگهبانان میراث قرآنى و فرهنگ تربیتى اسلامى، باید در برابر همه ى این تهاجمات پایدارى کنند، و به تناسب هر مورد، به دفع این زیانها و خطرها بپردازند. اینهمه تأکید که در احادیث، درباره ى حفظ ایتامِ آلِ محمّد ـ علیهم السلام ـ شده است، قسمتى از آن تأکیدها ناظر به این بُعد است، بُعد اعتقادى. این اَیتام، اَیتامِ معنوى و تربیتى هستند، و این حفظ، ـ از جمله ـ حفظ اعتقاد دینى، و تربیت دینى است در توده ها، بویژه در جوانان و نوجوان. و اینهمه که اهمیت
داده اند به پاسدارى از مرزهاى اعتقادى، و گفته اند: عالمانِ حافظ دین، و نگهبانانِ عقاید مردم از انحراف، «پاسداران» مرزهاى دینند، اینها همه، در آن صورت است که این نگهبانى و پاسدارى، به نحو احسن، به عمل آید.حفظ و گسترش اعتقاد دینى، و شناخت درست اعتقادى و عملى ـ که وسیله ى تشخیص حق از باطل است ـ در روزگار متصل به ظهور، مفیدتر، بلکه لازمتر است، چنانکه در احادیث رسیده است. و این بدان علت است که تنها دارندگانِ عقیده و عملند که در مسائل و حوادث پیش از ظهور گم نمى شوند، و دچار تردید نمى گردند، و حق را تشخیص مى دهند. آرى، آنان که «اعتقاد صحیح» و «عملِ صالح» داشته باشند، به تصدیق و تأیید مهدى ـ علیه السلام ـ مبادرت مى کنند و به سعادت بزرگ مى رسند. این است که تا به هنگام ظهورِ مهدى ـ یعنى هنگامى که فریاد او به گوش همگان برسد ـ باید اعتقاد صحیح، و عمل صالح، در مردمِ منتظر حفظ گردد.
در احادیث و تعالیم، از اهمیت ایمان، در عصر غیبت، به گونه هایى عجیب یاد شده است، و منتظران مؤمن، داراى مقام و منزلت شمشیر زنان در رکاب پیامبر دانسته شده اند. از این بالاتر، پیامبر اکرم آنان را برادران خود خوانده است. همچنین از نظرِ خردمندى، و بصیرت، و اعتقاد، و اخلاص، مورد ستایش بسیار قرار گرفته اند. دلهاى منتظران مؤمن، در سخن امام صادق ـ علیه السلام ـ که سپس نقل خواهد شد، چونان قندیلهاى روشن توصیف شده است.
پیامبر اکرم ـ صلّى اللّه علیه وآله وسلّم ـ خطاب به اصحاب:
. . . شمایان اصحاب منید، لیکن برادران من مردمیَند که در آخر الزّمان مى آیند. آنان به نبوت و دین من ایمان مى آورند، با اینکه مرا ندیده اند . . . هر یک از آنان اعتقاد و دین خویش را با هر سختیى نگاه مى دارد، چنانکه گویى درخت خار مغیلان را در شب تاریک با دست پوست مى کَند، یا آتش پر دوام چوب تاغ را در دست نگاه مى دارد. آن مؤمنان، مشعلهاى فروزانند در تاریکیها. خداوند آنان را از آشوبهاى تیره و تار (آخر الزّمان) نجات خواهد داد ـ
لأحَدُهُم أشَدُّ بَقْیّةً على دینِهِ، مِن خَرْطِ القَتادِ، فی اللّیلَةِ الظَّلماء، أو کالقابِضِ على جَمْرِ الغَضا. أُولئکَ مَصابیحُ الدُّجى، یُنجیهمُ اللّهُ مِن کلِّ فتنة غَبراءَ مُظلِمَة(16).
امام علىّ بن الحسین زین العابدین ـ علیه السلام ـ ، خطاب به ابو خالد کابلى:
اى ابو خالد! مردمانى که در روزگار غیبت به سر مى برند، و معتقِدند و منتظِر، از مردمان همه ى زمانها افضلند. زیرا که خداى متعال به آنان خرد و فهم و معرفتى داده است که غیبت امام، براى آنان، مانند حضور است (یعنى با اینکه در عصر غیبت به سر مى برند و امام را نمى بینند، از نظر ایمان و تقوى و پایدارى، گویى در زمان ظهور به سر مى برند و امام خود را مى بینند). این مردم را (که در چنان روزگارى زندگى مى کنند)، خدا مانند سربازانِ پیکارگر صدر اسلام قرار داده است، همانان که در رکاب پیامبر ـ صلّى اللّه علیه وآله وسلّم ـ ، شمشیر مى زدند و پیکار مى کردند.آنانند اخلاص پیشگان حقیقى، و آنانند شیعیانِ واقعى، و آنانند که ـ در نهان و عیان ـ مردم را به دین خدا دعوت مى کنند . . .(17)
و این ایمان و باور، باید در جامعه باشد، و باید همچنین ـ تا زمان ظهور ـ بماند.
عدل و احسان
مسأله ى دیگرى که مسلمان منتظر، باید به آن اهمیت بسیار بدهد، و در تحقّق و گسترش آن بکوشد، عدل و احسان است. یکى از شعارهاى سرلوحه اى، در قرآن کریم، این شعار سترگ است:
(إنّ اللّه یأْمُرُ بِالعَدلِ وَالإحسان)(18).
خداوند به اقامه ى عدل و اشاعه ى احسان امر مى کند.
سخن از عدالت و دادگرى، در اسلام و قرآن، اصلى است بنیادى و همه گیر، که نیازى به توضیح ندارد. اهمیت این اصل تا آنجاست که در بسیارى از احکام فقهى و عبادى نیز، به گونه اى، به لزوم عدالت بر مى خوریم، از جمله در نماز جماعت، که مى گویند، پیشنماز باید عادل باشد. و این عدالت که در پیشنماز شرط است نیز، به نوعى، ترک ظلم است نسبت به نفس، و نسبت به غیر.این است که منتظران ظهور دولت حق، و حکومت عدل، که دینشان اسلام است، و کتابشان قرآن، و نخستین امامشان على بن ابى طالب است (یعنى تجسُّمِ اعلاى عدالت و دادگرى)، و خود در انتظار تحقق حکومت عدل جهانى به سر مى برند، باید پیوسته، نمونه ى این عدل و عدل طلبى باشند، و این چگونگى را نشان دهند، و جامعه ى خویش را از احسان سرشار سازند. باید جامعه ى آنان، نمونه ى آن عدل و دادى باشد که از آن دم مى زنند، و منتظر ظهور ابعاد کلى و جهانگیر آنند.
مى شود جامعه اى خود را منتظر حکومت عدل جهانى بداند، و خود، در محیط خود، در روابط خود، در معاملات و حقوق و قوانین خود، عدالت را عملى نسازد، و رعایت نکند، و به عدل و داد نگراید، و از عدل و داد طرفدارى نکند، و در راه آن به پا نخیزد، و نشانى از بسط و عدل و احسان در آن جامعه نباشد؟ این امر چگونه مى تواند بود؟ و اگر باشد، صدق اینگونه مردمى در انتظار، از کجا نمودار خواهد گشت؟.
تمرین و ریاضت
منتظران با اخلاص در مرحله ى تربیت نفس و خود سازى به امر دیگرى نیز باید توجه کنند توجهى عمیق. آن امر، تمرین زندگى است ساده و خشن و دور از رفاه و تن آسانى، تا بدینگونه با زندگى پیشواى قیام هماهنگ گردند و تاب پیروى از او پیدا کنند. هیچگونه ضعفى و سستى و امیال و علایقى نباید شخصیت صخره سانِ انسان منتظر را دستخوش قرار دهد. امام صادق ـ علیه السلام ـ فرمودند: «درباره ى خروج قائم، خیلى عجله دارید، هان! به خدا سوگند، او جامه ى مویین مى پوشد و نان جوین مى خورد. روزگار قیام او، روزگار به کار بردن شمشیر است . . . او شبانگاهان به دردمندان و نیازداران سر مى زند و روزها به نبرد در راه دین مى پردازد. . .»(19)
آرى درد آشنایان! به همراهى آن پیشواى درد آشنا به پا مى خیزند و جباران را با مجاهده و جنگ، در پرتو یارى و نصر خدایى، از میان بر مى دارند و خود مانند محرومترین محرومان زندگى مى کنند. خوراکى خشک و اندک مى خورند و جامه اى خشن و کم بها مى پوشند. اینسان رفتار مى نمایند تا محرومیت را از جهان بردارند.
قائم و قیام
این قیام به هنگام شنیدن نام قائم یعنى آمادگى داشتن در هر آن، براى قیام و مبارزه و جهاد در راه تحکیم عدالت جهانى در رکاب حجّت خدا. شیعه ى منتظر در عصر غیبت باید همواره داراى چنین هدفى باشد.
نقش انتظار
انسان در زندگى فردى و اجتماعى خود مرهون حقیقتى به نام انتظار است و اگر از انتظار گریخته و امیدى به آینده نداشته باشد، زندگى براى او مفهومى نخواهد داشت. حرکت و انتظار در کنار هم مى باشند. انتظار علت حرکت و تحرّک بخش است. آنچه مورد انتظار است، هر چه مقدس تر و عالى تر باشد انتظارش نیز مقدس تر خواهد بود و ارزش مردم را مى توان از انتظارى که دارند سنجید یکى در انتظار پایان سال و اخذ گواهى و مدرکى ست تا بدین وسیله کار و شغل مناسبى فراهم نماید. دیگرى منتظر سامان یافتن اوضاع مالى خویش است تا خانه اى فراهم کرده و همسرى بگیرد و از تجرّد و تنهایى خلاص یابد. و آن دیگر منتظر ارتقاء حقوقى است که مثلاً ماشین سوارى یا خانه ى شخصى تهیه نماید. رژیمهاى سرمایه دارى نیز منتظرند تا قدرتشان بیشتر شده و دنیا را بیشتر استعمار کنند در هر حال همه منتظرند و این انتظار سبب جنب و جوش آنهاست و اگر انتظار در این دنیا از بشر گرفته شود دیگر ادامه ى حیات برایش بى لذّت و بى معنا است.
(قُل کل متربّص فتربّصوا)(20)
 بگو همه منتظرند پس منتظر باشید.
انتظار فرج امام عصر ـ ارواحنا فداه ـ اصلى ترین نقش خود را در آرامش دلهاى پریشانى که از وضع موجود در جامعه ها و سیطره استعمار و هر چه محرومتر شدن ضعیفان و قتل و غارتها و مهجور ماندن معارف حقیقى اهل البیت ـ علیهم السلام ـ به ستوه آمده و در میان امواج یأس و نومیدى غوطهور است. در این حال یگانه آرزوى آنان پیشوا و نور تابانى است که عالم سراسر تاریکى را به پرتو جمالش منوّر مى سازد و این امید خود آرام بخش جان آنهاست. با این امیدست که شاهراه شریعت را با گامهاى استوار در مى نوردد و چون کوه در برابر مشکلات مى ایستد و بدین روش زمینه اى را براى ظهور آن عزیز فراهم مى سازد. لذاست که آن حضرت در توقیع شریفى به محمّد بن عثمان مى فرماید: براى فرج بسیار دعا کنید که آن خود فرج شماست(21).
ارزش انتظار
واژه ى انتظار سترگترین مقام را در معارف اهل بیت ـ علیهم السلام ـ به خود اختصاص داده است. در میان هزاران هزار گوهر تابناک که از خاندان رسالت رسیده است به کمتر واژه اى بر مى خوریم که چون انتظار از آن به زیبایى یاد شده باشد. از میان آن باغستان معارف به دو ریحان بسنده مى کنیم:
امام باقر ـ علیه السلام ـ فرمودند: روزگارى خواهد آمد که امام از مردم پنهان مى شود. خوشا به حال آنان که در آن زمان بر امر (ولایت) ما ثابت قدم باشند. زیرا کمترین ثوابى که آنان را خواهد رسید، آنکه خداوند به ایشان مى گوید: اى غلامان و کنیزان من! بر سرّ من ایمان آوردید و غیب مرا گواهى کردید; بشارت باد شما را به جزاى نیکوى من. همانا شما غلامان و کنیزان حقیقى من هستید. از شما مى پذیرم (رفتار نیک را) و بر شما مى بخشایم (عملهاى زشت را) و بخاطر شما در مى گذرم و سیراب مى سازم بندگانم را با آب باران; و بلاها را از آنان رفع مى کنم. اگر شما نباشید عذابم بر آنان نازل خواهد شد.
جابر گوید: گفتم: اى فرزند رسول خدا! چه چیزى بهترین کار براى مؤمن در این زمان است؟ فرمود: نگاهدارى زبان و خانه نشینى(22).
هم چنین از ابى بصیر از امام صادق ـ علیه السلام ـ درباره آیه شریفه (یوم یأتی بعض آیات ربّک . . .)(23) سؤال شد، فرمود: آن هنگام قیام قائم و منتظر ماست . . . سپس فرمود: اى ابو بصیر! خوش بر احوال شیعیان قائم ما که در زمان غیبت انتظار ظهورش مى کشند و در گاه ظهور فرمان بردار اویند آنان اولیاء خدایند که هیچ ترس و واهمه اى بر آنان نیست و هرگز غمگین نخواهند شد(24).هم چنین درباره ارزش انتظار امام صادق ـ علیه السلام ـ نقل شده است که به برخى از یاران خود فرمودند: هر یک از شما منتظر این امر از دنیا روید چون کسى هستید که در خیمه قائم همراه اوست(25).
وجوب انتظار
آنچه تا کنون پیرامون ابعاد، ارزش و نقش انتظار و دیگر محورهاى این بحث بیان کردیم وجهى براى طرح این مبحث باقى نگذارده است، لیکن به منظور جامع بودن سخن در این باره نیز به حدیثى زیبا اشاره مى کنیم:
ابو بصیر خدمت امام باقر ـ علیه السلام ـ مى رسد و عرض مى کند: اى فرزند رسول خدا! آیا مى پذیرید که من دوست و تنها متوجه و گردن نهاده بر ولایت شمایم؟ امام ـ علیه السلام ـ فرمود: آرى! عرض نمود: پس اینک پرسشى دارم که جواب دهید، زیرا من نابینایم و کمتر راه مى روم; و نمى توانم هر زمان خدمت شما برسم. امام ـ علیه السلام ـ فرمودند: خواهش خود را عرضه دار! گفت: مرا از آن دین که خود و خاندانت بدان پایبندید، آگاه ساز تا من نیز بدان گردن نهم. امام ـ علیه السلام ـ فرمود: اگر چه به کوتاهى سخن گفتى، لیکن سؤالى بس بزرگ نمودى; بخدا سوگند! دین خود و پدرانم را بر تو عرضه مى کنم و آن گواهى به یگانگى خداوند و رسالت محمد و اقرار بر آنچه او از جانب پروردگار آورده و دوستى با آنان که دوست مایند و بیزارى از هر که دشمن ماست و تسلیم بودن بر فرمان ما و انتظار کشیدن قائم ما و کوشش نمودن (در راه اطاعت خداوند) و پرهیز از آنچه او نمى پسندد(26).
این نکته اى بسیار شگرف است که انتظار دوشادوش توحید و نبوت از اصول مهم دین محمدى است. و آن حکایت از چیزى فراتر از وجوب دارد.
فظایل انتظار فرج امام مهدى (عج)
در روایات اسلامى فضیلت و ثواب بسیارى براى منتظران آن امام منتظر (عج) بیان شده است، حال ما در اینجا به ذکر برخى از روایات انتظار اشاره مى نماییم.
1ـ صقر بن ابى دلف مى گوید:
شنیدم که حضرت محمد بن على الرضا ع مى فرمود: همانا امام پس از من پسرم على است، امر او امر من است، گفته اش گفته من و اطاعتش اطاعت از من است و اما بعد از او پسرش حسن است. امر او امر پدرش و گفته او گفته پدرش. اطاعت او اطاعت پدرش مى باشد.
امام رضا ع سپس ساکت شد عرض کردم: اى فرزند رسول خدا ص امام بعد از حسن ع کیست؟ پس آن حضرت بشدّت گریست.
سپس امام رضاع فرمود: البته بعد از حسن پسرش آنکه قائم به حق و مورد انتظار است ; مى باشد.
راوى مى گوید: گفتم: اى فرزند رسول خدا ص چرا«قائم» نامیده شده است؟ فرمود: چون که او بپاخیزد پس از آنکه یادش مرده باشد و بیشتر معتقدان به امامتش برگشته باشند. گفتم چرا منتظر نامیده مى شود؟ امام رضا ع فرمود:« زیرااو را غیبتى است که روزها و مدتى طولانى دارد پس مخلصان منتظر خروجش باشند و اهل تردید انکارش کنند و جاهلان یاد او را استهزاء کنند ووقت گذاران (براى ظهور او) دروغگو شوند. و عجله کنندگان در آن هلاک گردند و تسلیم شوندگان در آن نجات یابند.»
2 ـ شخصى از امام صادق ع پرسید:
اگر کسى بر ولایت شما باشد و انتظار ظهور حضرت حق را داشته باشد و در این حال بمیرد، چگونه است؟
امام صادق ع در پاسخ فرمودند: او همانند کسى است که با رهبر این انقلاب (حضرت مهدى (عج)) در خیمه فرماندهى او بوده باشد، پس اندکى سکوت کرد سپس فرمود: « مانند کسى که با پیامبر اکرم ص در مبارزاتش همراه بوده است.»
و در روایت دیگرى داریم که امام صادق ع فرمود: «او همانند کسى است که در رکاب رسول خدا ص شهید شده باشد.»
3 ـ حضرت على ع فرمودند:
منتظر فرج باشید و از رحمت خدا ناامید نشوید. به درستى که بهترین عمل نزد خداوند عزوجلّ انتظار فرج است. (92)
فواید و آثار ارزشمند انتظار فرج حضرت مهدى (عج) برخى از ناآگاهان چنین پنداشته اند که انتظار فرج مهدى (عج) ممکن است سبب رکود و عقب ماندگى یا فرار از زیربار مسؤلیت ها و تسلیم دربرابر ظلم و ستم گردد ; چرا که اعتقاد به این ظهور بزرگ ; مفهومش قطع امید از اصلاح جهان قبل از او و حتى کمک کردن به گسترش ظلم و فساد است و انتظار این ظهور بزرگ آثار و برکات بسیار سازنده اى دارد که در ذیل به چند نمونه اشاره مى کنیم:
1 ـ خود سازى فردى
2 ـ خود یاریهاى اجتماعى
3 ـ منتظران راستین در فساد محیط حل نمى شوند
1. بحارالانوار، ج 52، ص 131، ح 31.
2. کذب الوقاتون; کافى: 1 / 368.
3. کافى، ج 1، ص 333، ح 1.
4. بحارالانوار، ج 51، ص 72.
5. اکمال الدین، ج 2، ص 357 و 358.
6. بحارالانوار، ج 52، ص 126.
7. غیبت نعمانى، بحارالانوار، ج 52، ص 141.
8. سوره ى نمل، آیه 83
9. سوره ى اعراف، آیه ى 96.
10. بحار، ج 52، ص 130.
11. بحارالانوار، ج 52، ص 135.
12. بحارالانوار، ج 52، ص 366.
13. بحارالانوار، ج 52، ص 140.
14. بحارالانوار، ج 52، ص 140.
15. بحارالانوار، ج 52، ص 140.
16. بصائر الدرجات; بحارالانوار، ج 52، ص 124.
17. احتجاج: طبرسى; بحارالانوار: ج 52، ص 122.
18. سوره ى نحل، آیه ى 90.
19. بحارالانوار، ج 52، ص 354 و 359.
20. سوره ى طه، آیه 135.
21.غیبت طوسی، ص 290، کمال الدین ج 2 ص 483
22. کمال الدین، باب 32، ح 15.
23. سوره ى اعراف، آیه 158.
24. کمال الدین، باب 33، ح 54.
25. محاسن برقى، ص 173.
26. مکیال المکارم، ص 151